JOHN TENNIEL - “THẰNG CHỘT LÀM VUA XỨ MÙ”

Chủ nhật, Sài Gòn mưa lất phất, nhiệt độ rơi xuống 27 độ C. Nhân cơ hội hiếm có này, tôi tự thưởng cho mình buổi chiều đọc sách để lấp liếm cho sự lười biếng của mình. Tôi chọn cuốn Alice ở xứ sở thần tiên của Lewis Carroll vì nó đã nằm một xó ở tủ sách quá lâu rồi. Bên cạnh nội dung quen thuộc vì đã đọc đi đọc lại cộng với việc xem bộ chuyển thể hoạt hoạ với đứa cháu, thì cái thu hút tôi hơn cả là chữ ký của người vẽ tranh minh hoạ sách với những nét vẽ ma mị mà tôi cho là gây ám ảnh với tôi hơn là cháu mình. Lật lại trang bìa, tôi quyết tìm hiểu về chủ nhân của những bức tranh này. Không ai khác, là John Tenniel. John Tenniel (1820-1914) sinh ra ở miền Tây London, con trai của một bậc thầy đấu kiếm và một nữ vũ sư, từ bé đến lớn ông được cho là một người kín tiếng và hướng nội. Năm 20 tuổi, ông mất đi thị lực ở mắt phải khi đang luyện tập đấu kiếm với bố. Biệt danh “thằng chột làm vua xứ (sở sương) mù” (nghĩa đen) tôi dành cho ông cũng từ đó mà ra. Điều này không làm hao hụt đam mê ông dành cho hội hoạ và tranh biếm hoạ học thuật là con đường mà ông đã chọn.

Tranh tự hoạ của Sir John Tenniel. Nguồn: Wikipedia

Ảnh hưởng từ phong cách Nazarene của Đức, tranh của John Tenniel thường được thể hiện tự nhiên, thông thường, phần lớn là không gợi cảm, các yếu tố trong tranh được vẽ xen khít, tập trung nhiều vào tiểu tiết và không màu mè. Đặc trưng bởi các “đường viền bóng mờ”, trong đó các đường viền của vật thể được tạo thêm độ dày hoặc vẽ gấp đôi để gợi độ bóng đổ hoặc mô tả khối lượng. Tranh thường được vẽ cực kỳ chính xác, được nghệ sĩ phác thảo rõ ràng, làm tôn lên nhân vật và bố cục, đồng thời kiềm chế trong cách thể hiện và sự lu mờ của tông màu. Sau những năm 1850, phong cách vẽ của ông đã được hiện đại hoá để kết hợp nhiều chi tiết hơn trong hình nền và hình vẽ. Phát triển từ phong cách minh hoạ của người Đức trước đây, các hình minh hoạ được thiết kế chính xác hơn, mô tả cụ thể thời gian, địa điểm và tính cách nhân vật thay vì chỉ những cảnh khái quát.

Alice trong bữa tiệc trà chiều cùng Thỏ Trắng, Người Làm Mũ và Chuột Sóc. Nguồn: Wikimedia Commons

Mặc dù Alice ở xứ sở thần tiên không phải là tác phẩm minh hoạ đầu tiên của Tenniel, trước đó ông đã góp mặt vào hàng nghìn bộ phim hoạt hình chính trị và hàng trăm bức tranh minh hoạ, người đọc (trong đó có tôi) vẫn biết đến ông phần lớn nhờ những tác phẩm minh hoạ cho Alice ở xứ sở thần tiên và Alice ở xứ sở trong gương. Ông đã vẽ 92 bức cho hai phần của cuốn sách để đời của Lewis Carroll. Từ khi vẽ minh hoạ cho Alice, Tenniel đã nảy sinh mối quan tâm đối với các kiểu người, biểu cảm và cách thể hiện cá nhân hoá. Đây có lẽ là nét độc đáo nhất làm nên thương hiệu của ông. Ông dùng những nét vẽ tranh biếm hoạ để tô lên nét dị thường của con người và sự vật, cho các đồ vật một tính cách riêng biệt như con người, hay biện pháp nhân hoá ở Việt Nam.

Hậu Đỏ và Alice trong Xứ sở thần tiên

Nguồn: Wikimedia Commons

Cái ở Tenniel khiến Carroll muốn níu giữ ông làm hoạ sĩ minh hoạ cho sách của mình là sự “grotesque” của danh hoạ này. (Từ này mang nhiều tầng nghĩa, có thể dịch là lạ kì, bí ẩn, hoa lệ hoặc gớm ghiếc, xấu xí, khó nhìn. Tôi muốn giữ nguyên từ gốc, để mỗi đọc giả có thể tự nhìn nhận tầng nghĩa của từ này đối với tranh của ông.) Có thể nói ai đã đọc Alice ở xứ sở thần tiên rồi cũng công nhận rằng đây không phải là một tác phẩm dành cho thiếu nhi thông thường như các bộ truyện cổ tích về công chúa hay thần tiên tỉ tỉ khác. Xử sở thần tiên mà Carroll khơi gợi nên thần kì và đặc biệt hơn hẳn. Một chú thỏ luôn bận rộn, một người làm mũ tưng tửng, một con mèo thoắt ẩn thoắt hiện, miệng cười đến mang tai, một bà hoàng hậu đầu to hách dịch, cùng vô vàn các nhân vật kì lạ khác, xoay quanh cô bé nhân vật chính ngọt ngào, tò mò, và lắm chuyện. Để miêu tả được những gì trong trí tưởng tượng của Carroll, chắc chỉ có Tenniel làm được. Phong cách “grotesque” đặc trưng được thể hiện thông qua bố cục tối tăm, ma mị, bầu không khí của những loài sinh vật trong tưởng tượng được phóng đại và vẽ cẩn thận trên bản phác thảo. Những điều này có thể được tìm thấy trong sự hợp nhất của sinh vật và đồ vật, những dị tật, bạo lực đối với cơ thể con người và sự bình thản đến lạ khi ông sẵn sàng đối phó với những hiện tượng bất thường này.

Người hầu mặt cá trao lá thư cho người hầu mặt ếch

Nguồn: The Victorian Web

Các hình minh hoạ trong Alice ở xứ sở thần tiên là sự kết hợp giữa tưởng tượng và thực tế. Liên miên nhưng tài tình, ông khéo léo gợi cho người đọc hình ảnh về một thế giới thực, như một số cảnh trong tranh bắt nguồn từ một thị trấn thời Trung cổ, cái cổng vòm ở tiểu bang Georgia, hoặc chiếc áo khoác kẻ của nhân vật Thỏ Trắng. Những nét chấm phá của chủ nghĩa hiện thực giúp thuyết phục người đọc rằng tất cả dân cư có vẻ kỳ cục này chỉ đơn giản đang là chính họ, rằng những nhân vật này là thực, không phải đang biểu diễn. Nhất là khi đối tượng khán giả của cuốn sách này là các bé thiếu nhi, những bức tranh minh hoạ mang tới một thế giới mới cho các em, kích thích tính sáng tạo, khả năng tưởng tượng và bổ sung vào mạch cảm xúc khi trẻ đọc sách.

Các bức vẽ cho tác phẩm của Lewis Carroll đã tạo nên danh tiếng của ông trong cộng đồng minh hoạ văn học thời đó. Sau khi dự án kết hợp với Carroll hoàn thành và đem lại tiếng vang lớn, ông quyết định từ bỏ công việc này:

“Có một sự thật kì lạ là, sau Alice ở xứ sở trong gương, khả năng vẽ tranh minh hoạ sách đã rời bỏ tôi, và tôi đã không còn theo đuổi con đường ấy kể từ đó.”

Thị lực của ông ngày càng tệ hơn vì làm việc quá mức, nhưng ông vẫn tiếp tục vẽ màu nước đến khi ông hoàn toàn không còn có thể thấy được nữa.

*bài viết tham khảo từ nhiều nguồn.